با در نظر گرفتن اینکه حداقل 15% از کل تولیدات کشاورزی کشور ضایع می گردد (جدولهای 4 و 5)، مقدار ضایعات تولیدات کشاورزی بالغ بر 7/7 میلیون تن  (3/51 × 15/0) می شود. با لحاظ نمودن مقدار کارایی مصرف آب محصولات تولیدی یعنی رقم 63/0 کیلوگرم بر متر مکعب، مقدار ضایعات آب از طریق ضایعات محصول 12 میلیارد متر مکعب محاسبه می گردد. این مقدار ضایعات آب از نظر حجم برابر 50% آب ذخیره شده در پشت 63 سد احداث شده در کشور و تقریباً 3 برابر حجم آب پشت بزرگترین سد کشور یعنی سد کرخه می باشد.

برای رفع وابستگی از واردات گندم، برنج، ذرت، شکر و روغن نباتی، بر اساس محاسبات نیاز آبی محصولات مذکور و سطح زیر کشت و عملکرد هر یک از محصولات، به کمتر از 12 میلیارد متر مکعب آب نیاز است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که خودکفایی در تولید محصولات فوق به سادگی از طریق صرفه جویی در مصرف آب ناشی از کاهش ضایعات محصولات کشاورزی امکان پذیر است.

آب مجازی بحث دیگری است که در صرفه جویی و کاهش مصرف منابع آب در سالهای اخیر در جهان مطرح گردیده است. مفهوم آب مجازی در اوایل سال 1990 و برای اولین بار توسط پروفسور     J. A. Allen و بعنوان آبی که در کالا ها یا محصولات ملحوظ وجود دارد تعریف گردید. تولید کالا و خدمات نیازمند آب است و آب مورد مصرف برای تولیدات کشاورزی یا صنعتی بعنوان آب مجازی محصول شناخته می‌شود. آب مجازی یک معیار و ابزار ضروری و اساسی در محاسبه مصرف واقعی آب یک کشور می باشد.

تجارت آب مجازی در طی 40 سال اخیر به طور دائم  در حال افزایش بوده است. در حدود 15% آب مورد مصرف در جهان بصورت آب مجازی در حال صادرات می‌باشد. از آنجایی که در سطح جهانی کشاورزی بزرگترین بخش اقتصادی از لحاظ مصرف آب می‌باشد، بنابراین تجارت محصولات کشاورزی جزء اصلی تجارت آب مجازی است. براساس نظر A.Y. Hoekstra کارشناس موسسه IHE وابسته به یونسکو، 67% تجارت آب مجازی در جهان مرتبط با تجارت جهانی محصولات زراعی و 23% تجارت آن مرتبط با محصولات دامی و محصولات وابسته بوده و فقط 10% مرتبط با محصولات صنعتی است. در طی سالهای 1995 الی 1999 گندم به تنهایی 30% حجم تجارت آب مجازی بین کشورها را درجهان به خود اختصاص داده و بدنبال آن سویا و برنج به ترتیب با تراز 17%  و 15% قرار دارد .

مناطقی که در جهان صادر کننده عمده آب مجازی هستند شامل: آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، کشورهای آس آن، و آسیای جنوب شرقی می‌باشند. آمریکای شمالی (ایالات متحده آمریکا و کانادا) بزرگترین صادر کننده آب مجازی هستند. فقط خالص صادرات  آب مجازی از ایالات متحده  بالغ بر یک سوم آب برداشت شده از منابع آب در آن کشور می‌باشد.

مناطق عمده وارد کننده آب مجازی شامل مناطق آسیای جنوبی و مرکزی، غرب اروپا، آفریقای شمالی و خاور میانه می‌باشد. دلیل این امر آن است که این مناطق از نقطه نظر جمعیت بزرگترین مناطق هستند. آسیای جنوبی و مرکزی تقاضای غذای بالایی داشته و این امر دلیل اصلی است که کشورهای این مناطق بزرگترین وارد کننده آب مجازی هستند. بر اساس نظریه Hoekstra کشورهایی که از لحاظ جغرافیایی و سطح توسعه کاملاً به هم نزدیک می‌باشند می‌توانند بالانس تجارت آب مجازی متفاوتی داشته باشند. بعنوان نمونه در حالیکه کشورهای اروپایی نظیر بلژیک، آلمان، ایتالیا، هلند، و اسپانیا آب مجازی را درقالب محصولات زراعی وارد می‌نمایند، کشور فرانسه مقادیر زیادی آب مجازی صادر می‌نماید.

تعدادی از محققین معتقدند که واردات آب مجازی (از طریق غذا و یا محصولات صنعتی) راه حل مناسبی برای بحران آب بخصوص برای کشورهای خشک که کشاورزی آنها فقط بستگی به آبیاری دارد و کارایی مصرف آب محصولات تولیدی آنها نیز پائین است می باشد. بنابراین در عوض مصرف منابع آب کمیاب برای محصولاتی که مصرف آب آنها نیز بالا است، این قبیل کشورها می‌توانند غذای ارزان وارد نموده و از فشار بیش از حد به منابع آب خود خوداری نمایند. اخیراً کشورهایی از قبیل فلسطین اشغالی و اردن سیاستهایی را برای برای کاهش صادرات محصولات پرمصرف از لحاظ نیاز آبیاری اتخاذ نموده‌اند. در سالهای اخیر 60 الی 90 درصد آب کشور اردن از طریق واردات آب مجازی تامین می‌شود ولی در حال حاضر کشورهایی پر جمعیت نظیر چین و هندوستان از آن بیم دارند که این امر یعنی واردات آب مجازی آنها را به تجارت جهانی وابسته نماید. دلیل آنها این است که چه اتفاقی خواهد افتاد اگرکه نیاز غذایی این کشورها نتواند از طریق واردات محصول تامین گردد. و این دلیلی است که بر اساس آن اینگونه کشورها تلاش دارند تا آنجا که ممکن است محصولات غذایی را از طریق تولیدات کشاورزی در داخل کشورهای خود تامین نمایند.

نتیجه گیری

محدودیت منابع آب در کشور ضرورت و اهمیت توجه به بحث صرفه جویی و کاهش تلفات و ضایعات آب در کشور را مشخص می نماید. علاوه بر تمهیدات فنی که می توان در مرحله تولید  (سیستم آبیاری) به منظور صرفه جویی در مصرف آب اعمال نمود، بر اساس مباحث مطرح شده، گزینه کاهش ضایعات محصولات کشاورزی نیز یکی از راههای عملی، کم هزینه و موثر و در عین حال کم مخاطره نسبت به گزینه آب مجازی در این زمینه می باشد. به هر حال این امر نیاز به سرمایه گذاری و امور زیربنایی در مواردی نظیر توسعه صنایع تبدیلی و ارتقاء تکنولوژی مسائل پس از برداشت محصولات زراعی و باغی دارد.

با توجه به برنامه های اخیر وزارت جهاد کشاورزی در زمینه توسعه سطح زیر کشت و خودکفایی در محصولات غذایی استراتژیک نظیر گندم، برنج، ذرت، دانه های روغنی، و شکر، تحقق این اهداف نیازمند منابع اضافی آب می باشد که این مقدار آب به راحتی از طریق کاهش ضایعات محصولات کشاورزی قابل تامین می باشد.

انتخاب گزینه واردات آب مجازی به کشور نیاز به بررسیهای همه جانبه و عمیق داشته و محصولات هدف و مورد نظر در این استراتژی باید مشخص گردند.

منابع مورد استفاده

1-   آمار نامه کشاورزی، جلد اول محصولات زراعی و باغی سال 81 –80، دفتر آمار و فن آوری اطلاعات، معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، وزارت جهاد کشاورزی.

2-      طرح افزایش عملکرد و تولبد گندم آبی و دیم کشور، خرداد 81، وزرات جهاد کشاورزی.

3-   مجموعه مقالات نخستین همایش ملی بررسی ضایعات محصولات کشاورزی، 29 مهرماه 82، دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس.

4-      Abbas, K., Heydari, N., and S. Ashrafi (2003) “Management of agricultural water consumption, drought, and supply of water for future demand in IRAN”, Proceedings of 7th Int’l Conference on Sustainable Development and Management of Dry-lands in 21 century, 14-17 Sep. 2003, Olympic Hotel, Tehran, Iran.

5-      Internet source, http://www. virtual water. htm

 منبع : سایت کشاورز تنها