عباس کشاورز، نادر حیدری

کرج، بلوار شهید فهمیده، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر،

مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، صندوق پستی 845-31585

چکیده

بخش کشاورزی در ایران یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی می‌باشد و این در حالی است که کمبود آب اصلی‌ترین عامل محدود کننده تولید محصولات کشاورزی و غذایی می‌باشد. در حدود 93 درصد (80 بیلیون متر مکعب) منابع آب تجدید شونده کشور در کشاورزی فاریاب مصرف می‌گردد ولی تولیدات کشاورزی حاصل از آن (51 میلیون تن) تقاضای نیاز غذایی کشور را نمی‌نماید. نتایج تحقیقات و مطالعات مختلف بیانگر آن است که در بخش کشاورزی کشور، آب به شکلهای مختلف و به میزان زیادی تلف می‌شود به نحوی که بازده کل آبیاری در کشور بین 33 تا 37% تغییر می‌نماید. یعنی حدود 70% از منابع آب به صورت تبخیر، نفوذ عمقی، جریانات سطحی به زهکشها، و از طریق رودخانه‌هایی که به دریا ریخته و یا ازمرزهای کشور خارج می‌شوند تلف می‌گردد.

کارایی مصرف آب کشاورزی (Water Productivity) که به شکل ساده می توان آن را مقدار تولید در واحد آب مصرفی تعریف نمود و وضعیت استفاده بهینه از آب را در تولید مشخص می نماید. در حال حاضر در کشور 7/0 کیلو گرم بر مترمکعب می‌باشد، و این در حالی است که برای تامین غذای جمعیت رو به رشد کشور در سال 1400 باید عدد کارایی مصرف آب به 6/1 کیلو گرم بر متر مکعب افزایش یابد.

در زمینه استفاده بهینه از منابع آب و کاهش ضایعات و تلفات آن می‌توان به کاهش تلفات آب از طریق کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و به دنبال آن موضوع آب مجازی (Virtual Water) اشاره نمود. با در نظر گرفتن اینکه حداقل 15% از کل تولیدات کشاورزی کشور ضایع می گردد، مقدار ضایعات تولیدات کشاورزی بالغ بر 7/7 میلیون تن  (3/51 × 15/0) می گردد. با لحاظ نمودن مقدار کارایی مصرف آب محصولات تولیدی (یعنی رقم 63/0 کیلوگرم بر متر مکعب)، مقدار ضایعات آب از طریق ضایعات محصول 12 بیلیون متر مکعب (bm3) محاسبه می گردد. این مقدار ضایعات آب از نظر حجم برابر 50% آب ذخیره شده در پشت 63 سد احداث شده در کشور و تقریباً 3 برابر حجم آب پشت بزرگترین سد مخزنی کشور یعنی سد کرخه می باشد.

برای رفع وابستگی از واردات گندم، برنج، ذرت، شکر و روغن نباتی، بر اساس محاسبات نیاز آبی محصولات مذکور و سطح زیر کشت و عملکرد هر یک از محصولات، به کمتر از 12 میلیارد متر مکعب آب نیاز است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که خودکفایی در تولید محصولات فوق به سادگی از طریق صرفه جویی در مصرف آب ناشی از کاهش ضایعات محصولات کشاورزی امکان پذیر است.

وارادات بعضی محصولات کشاورزی به کشور بدان معنا است که در واقع آب به شکل مجازی وارد کشور گردیده است. این موضوع نگرش جدیدی است که برای انتخاب آن به عنوان یک استراتژی صرفه جویی و کاهش فشار بر منابع آب کشور جای مطالعه و تحقیق زیادی دارد و می تواند به عنوان یک گزینه در بحث های کلان منابع آب کشور مطرح گردد.